Te trzy doktryny (liberalizm, socjalizm, konserwatyzm) tworzą trójkąt:
Opozycja konserwatyzmu wobec innych doktryn jest zbudowana w odniesieniu do zmian. Konserwatyzm nie jest skłonny do rewolucyjnych zmian. Cechuje go rozwaga i odpowiedzialność. Te dwie cechy stanowią w istocie fundament konserwatyzmu.
Czy warto być konserwatystą
Sądzę, że nadrzędną ideą XXI wieku jest unikanie konfliktów. Prowadzi to do zacierania różnic miedzy poszczególnymi doktrynami i fasadowej demokracji (gdy wybór społeczeństwa nie dotyczy kwestii najważniejszych). Jednak ludzkość nadal staje przed trudnymi wyzwaniami, na które nie ma łatwej recepty. Dlatego demokratyczne metody poszukiwania rozwiązań powinny być nadal brane pod uwagę. W tym celu powinniśmy sobie zdawać sprawę z istotnych różnic wynikających z fundamentalnych założeń. To wbrew pozorom służy porozumieniu. Jedynie pełna świadomość konsekwencji pozwala uznać osiągnięte kompromisy za trwałe. Uwydatnienie różnic nie powinno być natomiast wstępem do budowania "oblężonej twierdzy".
Najważniejsze różnice między doktrynami
-
Podstawy teoretyczne.
Zarówno liberalizm jak i socjalizm wywodzą się z epoki Oświecenia. Epoki w której wiara w rozum wypierała wiarę w obecność Boga w świecie. Obie te ideologie zostały ufundowane na podstawie teorii mających pretensje być teoriami naukowymi. Konserwatyzm to reakcja na Oświecenie. Nie ma ambicji bycia światopoglądem naukowym.
-
Realizacja utopii
Konsekwencją naukowych ambicji jest próba sformułowania optymalnej teorii i jej realizacji w praktyce. Z uwagi na dynamikę zmian w społeczeństwach, taki cel jest utopijny (komunizm naukowy to była także utopia, z ambicjami bycia teorią naukową).
Konserwatyzm traktuje człowieka podmiotowo. Dlatego nie może on być obiektem naukowych eksperymentów, a teorie mogą być jedynie zbiorem refleksji i zaleceń (nie mają naukowego charakteru).
-
Rozdźwięk miedzy teorią i praktyką.
Pojawienie się rozróżnienia między naukowym komunizmem i realnym socjalizmem nie było przypadkowe. Utopia jest z natury rzeczy nie do zrealizowania. To samo dotyczy liberalizmu. Dlatego moim zdaniem zasadne jest rozróżnienie miedzy liberalizmem teoretycznym (klasycznym) i liberalizmem realnym (neoliberalizmem).
Konserwatyzm skupia się na ludzkim działaniu. Odrzuca tezę o zdeterminowaniu tych działań przez obiektywne prawa społeczne lub ekonomiczne. Dlatego ma zawsze charakter praktyczny. O żadnym rozdźwięku nie może być mowy.
-
Dobra teoria dla usprawiedliwienia złej praktyki.
Ten rozdźwięk między praktyką i teorią prowadzi do pasma "błędów i wypaczeń". W czasach PRL znane było hasło: socjalizm tak, wypaczenia nie. Po roku 1989 rozpoczęto reformy liberalne. Nie zdarzyło się jednak by którakolwiek z tych zmian prowadzonych pod hasłami liberalizacji zwiększyła przestrzeń wolności gospodarczej!
Konserwatysta nie może szukać innego kryterium oceny swych działań, niż poprzez ich skutki.
-
Ideologiczne zaślepienie.
Powtarzany bez ustanku rytuał tłumaczenia błędów liberalizmu zbyt małą ilością liberalizmu (i nieomal analogicznie w przypadku socjalizmu) powinny dać coś wyznawcom tych ideologii do myślenia. Ale niestety nie daje. Dokonywane cyklicznie w demokracji zmiany między tymi opcjami dają za to asumpt do ukucia wygodnej teorii. W sformułowaniu liberałów mówi ona, że przychodzą oni naprawiać gospodarkę, która popsuli socjaliści (a jeśli efektów tej naprawy nie widać to tylko dlatego że gospodarka działa z pewną bezwładnością). W wydaniu socjalistycznym zaś teoria ta mówi, że socjalizm ratuje ludzi przed liberalnym wyzyskiem, a ten ratunek musi kosztować.
Konserwatysta powinien oceniać gospodarkę dostrzegając realne zjawiska, a nie poprzez ideologiczne okulary. W konsekwencji rozwój gospodarek wieku XIX to skutek rewolucji technicznej, a nie triumf liberalizmu. Tak samo jak w drugiej połowie XX wieku rozkwitła rewolucja naukowo techniczna – a nie jakaś "nowa ekonomia". W Polsce natomiast sukces transformacji to zasługa milionów obywateli, którzy "wzięli sprawy w swoje ręce", a nie jakichś magicznych obrzędów finansistów.
-
Skłonność do rewolucji.
Skoro wiemy i rozumiemy, to co nas powstrzymuje przed wdrożeniem w życie? Zawsze znajdzie się ktoś na tyle głupi, by nie dostrzegać żadnych nie pasujących do modelu zjawisk i na tyle odważny, by teorię w oparciu o który model zbudowano wcielić w życie. A skoro jest tak idealnie, to najprościej zburzyć stary ład i zastąpić go nowym.
Konserwatysta zawsze spróbuje naprawić to co dobrze nie funkcjonuje, a w ostateczności zaproponuje alternatywę.
-
Głupota czy dialektyka?
Kiedy trzeba uzasadnić jakieś działania, ideologowie zakładają przystawanie teorii do rzeczywistości. Gdy następuje krytyka tych działań – twierdzą oni: to wcale nie jest liberalizm/socjalizm. Ma to swe odzwierciedlenie nawet w używanym języku. Warto zauważyć, że prezentacja teorii mającej uzasadnić jakieś działanie zawsze jest napuszona i w konwencji naukowej: "przeanalizowaliśmy", "z naszych modeli wynika", "należy", "wykonamy", "nastąpi" etc. Gdy trzeba wyjaśnić opłakane skutki takich działań – następuje to w konwencji prognozy pogody: "wystąpiły trudności", "nieprzewidywalne trudności", "podniosło się", "spadło" etc. Wszystko dzieje się wtedy samo z siebie ;-)
Doskonałym przykładem jest tu reforma ZUS. Problem z górnikami, którzy nie mogą fedrować do 70-tego roku życia pojawił się najwyraźniej z powodu globalnego ocieplenia!
Konserwatysta nie ma takich problemów. Skoro nie uczestniczy w rewolucji to i nie ma z czego się tłumaczyć. Oczywiście jego działania także mogą się powieść lub nie. Ale w najgorszym razie pozostaje stan wyjściowy.
-
Nieuświadomione konsekwencje.
Powyżej zarysowany dylemat: dialektyka czy głupota należałoby jednak rozstrzygnąć na rzecz głupoty. Przemawia za tym fakt kompletnego braku logicznego myślenia. Dla przykładu typowy liberał krytykę wykonanych w ostatnich latach w Polsce przemian pod hasłami liberalizacji odpiera: ale to nie miało z prawdziwym liberalizmem nic wspólnego. Ale z drugiej strony upierają się że absolutnie nie ma trzeciej drogi. Czym więc jest na przykład "liberalizacja rynków finansowych"? Wychodzi na to że socjalizmem! generalnie wszystko co złe dla liberała nie będącego u władzy to socjalizm (vide J. Korwin-Mike), a dla tego u władzy pragmatycznym kompromisem z socjalizmem. Tak samo w PRL'u odpowiadano – że to nie jest prawdziwy socjalizm. Jeśli się zaś spytać o ten prawdziwy – to odsyłano nas do dzieł klasyków (analogicznie jak liberałowie wskazują dzieła Misesa lub Smitha). Współczesna ich interpretacja zawsze była zaś płynna i jakoś zgodna z aktualnymi potrzebami ideologów. Biorąc powyższe pod uwagę nie liczmy na to, że gdy wskażemy przykre konsekwencje ideologii, uzyskamy jakąś skłonność do refleksji. Możemy za to liczyć na całe spektrum szczeniackich reakcji (z klasycznym 'sp…' włacznie – vide http://forum.fronda.pl/?akcja=pokaz&id=3129703).
Powinnością konserwatysty jest refleksja obejmująca wszystkie możliwe konsekwencje podejmowanych działań. Oczywiście nikt nie jest nieomylny. Ale unikamy przynajmniej zafałszowania obrazu przez ideologię. Liberał może powiedzieć: wystarczy sprywatyzować i będzie dobrze. Konserwatysta musi zadać pytanie: czy aby na pewno prywatyzacja przyniesie pozytywne skutki.
-
Przekonania to sprawa prywatna?
Nie brakuje mądrych i uczonych, którzy są gotowi opowiadać o katolickim liberalizmie lub chrześcijańskim socjalizmie. Jeśli zwrócić im uwagę na ostrą i bezkompromisową krytykę zawartą w papieskich encyklikach, to natychmiast pojawiają się subtelne rozróżnienia. No bo wicie – liberalizm etyczny i obyczajowy to jest zły, ale liberalizm gospodarczy to jest przecież cool. Czy aby na pewno? Skoro librał czy socjalista uważa że oparł swe poglądy na naukowej wiedzy, a przekonania – a zwłaszcza przekonania religijne nie dają się ująć w naukowe karby, to logiczne jest żądanie by co najmniej nastąpiło usunięcie śladów tych przekonań z przestrzeni publicznej.
Konserwatysta wręcz przeciwnie. Odrzucając utopijne teorie musi poszukiwać oparcia dla swych decyzji w tradycji i uzewnętrznianych potrzebach ludzi, których te decyzje dotyczą. Coś co ma zostać poza przestrzenią publiczną (pozostaje sprawą intymną) nie może być przedmiotem podejmowanych w tej przestrzeni działań!
Zestawienie
Próbę bardziej kompletnego ujęcia zagadnienia zawiera poniższa tabela. Najważniejszym źródłem informacji umieszczonych w zestawieniu są działania polityków przyznających się do konkretnych opcji. W dalszym rzędzie były to deklaracje polityków i ideologów, a dopiero na końcu – odwołanie do teoretycznych opracowań. Traktuję jednak to zestawienie jako dzieło autorskie – dlatego nie podaję żadnych odnośników i źródeł.
liberalizm | socjalizm | konserwatyzm | |
---|---|---|---|
Wartości | |||
źródła norm | człowiek | społeczeństwo | Bóg |
kluczowa wartość | prywatna własność | państwo | osoba |
pożądana cecha | chciwość | odwaga w zmienianiu świata | pokora |
Wolność, sprawiedliwość, miłość | |||
idea dominująca | wolność | sprawiedliwość | odpowiedzialna miłość |
sprawiedliwość | utożsamiana z praworządnością | jako idea nadrzędna | podporządkowana miłości |
wolność | wartość bezwzględna, ograniczona jedynie przez podstawowe prawa | poświęcenie dla sprawiedliwości | jako wyzwanie (do oddania i służby) |
miłość | pojęcie to ma ograniczony (węższy) sens - wykluczający np. zastosowanie w gospodarce | ustępuje sprawiedliwości | źródłem działania: odpowiedzialności, sprawiedliwości, poświęcenia, personalizmu |
odpowiedzialność | przed prawem (co nie jest zabronione jest dozwolone), wobec wspólników, akcjonariuszy etc... | przed historią | fundament konserwatyzmu: wynika z miłości - postępowanie z poszanowaniem powszechnie przyjętego systemu wartości |
Stosunek do innych idei | |||
dziedzictwo Oświecenia | utopia wolności | utopia sprawiedliwości | opozycja wobec utopii. |
materializm | materializm praktyczny | akceptacja | odrzucenie |
racjonalizm | akceptacja dopuszczająca ograniczoność wiedzy; skłonność do spychania wszystkiego co nie jest dostępne rozumowi do indywidualnej sfery wolności | pełna akceptacja, odrzucenie wszystkiego, co nie jest dostępne rozumowi | nieufność wobec "racjonalistycznej ideologii" , podkreśla nie tylko ograniczoność wiedzy ale i ograniczony zasięg racjonalnych metod |
personalizm | sięganie po maski konserwatyzmu dla uzyskania "ludzkiej twarzy" | człowiek to istota społeczna - działania dla społeczeństwa = działania dla człowieka | człowiek to świat wartości, którym powinniśmy podporządkować nasze działania |
konflikty w sferze idei | nieistotne dla osób nie zaangażowanych w nie - odrzuca wymuszenie i oceny generalizujące | dopuszcza oceny i wymuszenie w imię wyższych wartości | różnorodność jest wartością - akceptuje oceny a wymuszenie dopuszcza wyłącznie w celu usunięcia lub uniknięcia zła. |
Wspólnota | |||
dobro wspólne | wspólna część prywatnych interesów (dobra niematerialne) | wspólna własność | warunki osiągania własnej doskonałości przez wszystkich |
stosunek do wspólnoty | ograniczenie | podporządkowanie | dobro wspólne |
opozycja wobec działania we wspólnocie | indywidualizm | kolektywizm | brak (afirmacja wspólnoty wolnych ludzi) |
podstawowe komponenty | człowiek | społeczeństwo | rodzina |
naród | struktura postała w wyniku wolności wyboru | przeżytek | wspólnota |
Społeczeństwo | |||
optymalny model rozwoju | konkurencja | rewolucja | ewolucja |
struktury organizacyjne | tworzone przez "najbardziej zaradnych" wedle swych potrzeb | projektowane przez "siłę przewodnią" | powstają na zasadzie ewolucji - na miarę potrzeb społeczeństwa |
cele organizacji | uzyskanie przewagi konkurencyjnej (optymalne warunki rozwoju organizacji) | wymuszenie (podporządkowanie ideologii) | optymalne warunki rozwoju osób |
sprawiedliwość społeczna | nie istnieje | akceptacja wymagająca zadekretowania i działania dla jej realizacji | akceptacja jako przesłanka dla innych działań (nie jest celem samym w sobie) |
problem ubóstwa | problem sumienia poszczególnych obywateli | problem dla państwa | problem społeczny |
przekonania | przekonania to sprawa prywatna - konflikty nie są ważne (należy ich unikać) | przymus bezkonfliktowego istnienia w przestrzeni publicznej różnych idei | akceptacji sytuacji, w której w przestrzeni publicznej ścierają się różne idee, przy gotowości obrony własnych przekonań |
religia | sprawa prywatna | odrzucenie | akceptacja |
symbolika religijna w sferze publicznej | wolność = dowolność (decyduje właściciel) | odrzuca | ludzie wierzący otwarci na "mądrość Bożą" przy pomocy symboli wyrażają swoje poglądy dotyczące społeczeństwa (a nie religii lub wiary) |
tolerancja | pobłażliwość dla wszystkiego co nam nie zagraża | używana jako narzędzie "inżynierii społecznej" | akceptacja odmiennych poglądów, o ile nie stwarza to sytuacji konfliktu sumienia |
prywatność | poszanowanie - kluczowe znaczenie | niejasne granice prywatności | sprawy intymne nie powinny być przedmiotem działań podejmowanych w przestrzeni publicznej |
regulacje ograniczające | prawo | prawo i ideologia | prawo naturalne i religia |
solidarność | nie istotna | wymuszona | w imię dobra wspólnego |
pedagogika | sprawa prywatna | powszechne szkolnictwo ogólne | wychowanie do odpowiedzialnego korzystania z wolności |
kultura | prywatny mecenat | państwowy mecenat | państwowy mecenat ograniczony do roli wychowawczej |
Państwo | |||
państwo | jak przedsiębiorstwo | aparat ucisku | manifestacja wspólnych celów |
najważniejszy cel państwa | sprzyjające warunki indywidualnego rozwoju, ochrona prywatnych interesów | regulator sprawiedliwości | wspólne dobro, tworzenie ładu w którym obywatele mogą współuczestniczyć w zgodzie z własnymi przekonaniami |
suwerenność państwa | państwo jak przedsiębiorstwo - może zbankrutować | ustępstwo internacjonalizmu na rzecz nacjonalizmów | wartość niezbywalna |
państwo a wolność | tylko strzeże przed zagrożeniem wolności | także ogranicza wolność w imię sprawiedliwości | przestrzeń przeżywania wolności we wspólnocie |
państwo opiekuńcze | odrzucenie, gdyż prowadzi do patologii | akceptacja | akceptacja z uwzględnieniem zasady pomocniczości |
zasada pomocniczości | akceptuje jako ustępstwo | odrzuca | akceptuje |
instytucje państwowe | zbędne - poza wojskiem, wymiarem sprawiedliwości i siłami umożliwiającymi wymuszenie (policja) | obejmują wszystkie sfery życia | potrzebne, jeśli wymaga tego funkcjonowanie i rozwój społeczeństwa (kształtują się w sposób ewolucyjny) |
władze | wynajęte przez społeczeństwo | wybrańcy ludu | służba społeczeństwu |
prawo stanowione | minimum konieczne do sprawnego funkcjonowania | umowa społeczna | budowane w oparciu o zasady tyki |
transparentność | ograniczona do instytucji państwowych (które powinny być prywatyzowane jeśli to tylko możliwe) | zbędna (władza wie lepiej) | kluczowe znaczenie: pozwala funkcjonować obywatelom bez ingerencji państwa, zwiększa równość szans |
Demokracja | |||
istota demokracji | metoda ujarzmienia ciemnego społeczeństwa | metoda sprawowania władzy przez społeczeństwo | metoda bezkonfliktowego rozwoju |
model demokracji | liberalna (pośrednia) | socjalistyczna | oparta o zasady etyczne (może być bezpośrednia) |
ograniczenie decyzji demokratycznych | prawa jednostek i własność prywatna | pryncypia ustrojowe | fundamentalne prawa i wartości |
rola wolności w demokracji | wolność silniejszych ogranicza wolność wyboru słabszych (decydują elity, a reszta wybiera z tego co im się podsunie) | wolność osobista nie przenosi się na sferę społeczną | wolność ograniczona tylko zasadami etyki i poświęceniem dla dobra wspólnego |
Współpraca międzynarodowa | |||
misja cywilizacyjna | przekonanie o wyjątkowości i konieczności demokracji liberalnej | dążenie do ponadgranicznej współpracy proletariatu | dążenie do upowszechnienia szacunku dla wartości z poszanowaniem różnorodności |
współpraca między państwami | na wzór stosunków handlowych | współpraca w oparciu o wspólnie akceptowane ideologie | współpraca między narodami z poszanowaniem suwerenności |
główne elementy integracji europejska | zniesienie barier handlowych | podporządkowanie wspólnej ideologii | poszerzanie przestrzeni współpracy w oparciu o wartości |
Gospodarka | |||
najbardziej odpowiedni model gospodarczy | kapitalizm anglosaski | socjalizm | kapitalizm nadreński |
kapitalizm | kapitał przed pracą | własność wspólna w miejsce kapitału | praca przed kapitałem |
Rozwój doktryny | |||
stadium rozwoju | stadium rewolucyjnego zapału (nikt nas nie rozumie, dobrze że my wiemy co mamy robić) | poszukiwanie sposobów naprawy (wytykają nam błędy i wypaczenia) | kształtowanie się doktryny (wiemy czego chcemy, nie wiemy jak to zrobić) |
praktyczna realizacja | krwiożerczy kapitalizm | błędy i wypaczenia komunizmu, socjaldemokracja | chrześcijańska demokracja |
Jako uzupełnienie do powyższego zestawienia można traktować dwa wykresy pokazujące powiązanie między wyszczególnionymi ideami (wykresy zostały opracowane jedynie dla liberalizmu i konserwatyzmu).